Dirk Kan, de Nationale militie en de loting
Vanaf 1811 bestond er in Nederland een dienstplicht. Voor elke gemeente werd jaarlijks vastgesteld hoeveel dienstplichtigen er ‘geleverd’ moesten worden. Omdat dat aantal altijd lager was dan het aantal jonge mannen dat er voor in aanmerking kwam, werd er geloot. Lootte je lager dan het getal dat aangaf hoeveel dienstplichtigen er nodig waren dan moest je in dienst, lootte je hoger dan het benodigde aantal dan was je vrijgesteld. De loting werd afgeschaft in 1938.
Wie ingeloot was kon zijn nummer ruilen met iemand die vrijgeloot was. Dit heette nummerverwisseling. Iemand die ingeloot was kon zich ook laten vervangen door een remplaçant, bijvoorbeeld iemand die vanwege broederdienst niet in dienst hoefde. Wie niet in dienst ging omdat hij gebruik maakte van een nummerverwisselaar of remplaçant betaalde zijn plaatsvervanger hier voor.
Dirk Kan (1872 – 1900) hoorde op 23 maart 1892 dat hij, ondanks de “bij den Militieraad opgegeven redenen tot vrijstelling” (nl. “Lichaamsgebreken” zoals in het laatste vakje hierboven staat vermeld) het lage nummer 14 getrokken had en in dienst moest. Dat was Dirk echter niet van plan en dus stond hij drie weken later, op 13 april, met vader Klaas (Dirk was nog minderjarig), bij notaris Merens in Haarlem om daar vast te laten leggen dat ene Ids Boersma als remplaçant de dienstplicht van hem zou overnemen.
Om een remplaçant te vinden, kon je contact opnemen met een bureau dat daar in gespecialiseerd was. Hieronder een advertentie van zo’n bureau met ‘Agenten der Maatschappij’ op diverse plekken in Friesland.
De Amsterdamsche Algemeene Militie-Verzekering-Maatschappij is het zelfde kantoor dat ook genoemd wordt in het document dat op 13 april werd ondertekend (zie de link onderaan de pagina). In dat contract werd officieel vastgelegd dat Ids Boersma de dienstplicht voor Dirk zou gaan doen en wel tegen betaling van 350 gulden. Die 350 gulden heeft nu een koopkracht van ruim 4500 euro, dus dat was nog een fors bedrag. Ids kwam uit Friesland (Sneek.) Het is heel goed mogelijk dat hij zich heeft ingeschreven bij de hierboven genoemde agent van de verzekeringsmaatschappij in Sneek: W. Prins. Ids werd geboren op 7 juni 1866 in Terzool (Friesland). Hij was de zoon van Cornelis Boersma en Johanna Rienstra. Zijn vader was schipper en in het vervangingscontract staat dat Ids ‘varensgezel’ is. Ook hij ging dus het water op.
Overigens was Dirk niet de enige die op deze manier de dienstplicht kon vermijden. Ook Willem Kan (1838-1885), zoon van Jacob Kan en Antje Briel liet zich vervangen. Hij betaalde in 1864 415 gulden (nu 4943 euro) aan Teunis Cornelisse uit UItgeest om zijn plek in het leger over te nemen.
Overigens had Dirk niet zoveel geluk in zijn leven. Zie het verhaal ‘Treurig afgeloopen‘.
Voor het complete vervangingscontract klik hier: deel 1 deel 2 deel 3